Psikoaktif madde kullanım ve bağımlılık sürecinde faaliyet gösteren beyin sistemleri genel olarak “ödül sistemi” olarak adlandırılmaktadır. Ödül sisteminin etkinliği yalnızca psikoaktif maddeler ile sınırlı değildir. Dondurma yemek, alışveriş yapmak, oyun oynamak, spor yapmak, cinsel aktiviteler gibi zevk ve mutluluk yaratan durumlar veya tehlikeden kaçınmak gibi çeşitli durumlar ödül sistemi faaliyeti içerisinde bulunmaktadır. Olds ve Milner’in (1954) sıçanlarla yaptığı deney ödül sisteminin keşfedilmesini sağlayan önemli bir çalışmadır.
Oluşturulan deney düzeneği şu şekildedir; deney sıçanlarının beyinlerine elektrot yerleştirilmiştir. Sıçanların bulunduğu kafesin bir tarafı elektrotları aktive ederek, elektrotun bulunduğu beyin bölgesini uyarmaktadır. Deney kafesinde serbestçe dolaşma imkanı tanınan sıçanların, elektrot uyarımını aktive eden kafes bölümünde daha sık vakit geçirdikleri gözlenmiştir. Bunun üzerine, deney düzeneği değiştirilerek kafesin içine sıçan beynindeki elektrota uyarım gönderen bir pedal konulmuştur. Sıçanın pedala basması, septal beyin bölgesine gönderilecek elektrik uyarımını harekete geçirmekte ve elektrotun bulunduğu bölgeyi uyarmaktadır. Deney sıçanları kafeste dolaşırken tesadüfen pedala basmalarının ardından sürekli olarak pedala basma davranışı sergiledikleri gözlenmiştir. Sıçanlar yorgunluk ve uykusuzluktan bitap düşüne kadar pedala basmaya devam etmiştir. Sıçanların sürekli olarak pedala basıyor olması, uyarımın pozitif pekiştirici bir etki yarattığını ve elektrik uyarımının ulaştığı bölgenin haz veya keyif ile ilişkili olabileceğine işaret etmektedir.
Old ve Milner (1954) deneyi bir adım daha ileri taşıyarak sıçanlara elektrik uyarımını sağlayan pedal haricinde sıçanlara bir seçenek daha tercih etme fırsatı sunmuştur. Pedalın bir tanesi beyine yerleştirilen elektrotu uyarmaktadır. Diğer pedal ise hayati öneme sahip olmasından dolayı “doğal ödül” olarak kabul edilen gıda ve su sağlamaktadır. Bu koşulda dahi kafese bırakılan sıçanlar yemek ve su sağlayan pedalı değil, elektrik uyarımını harekete geçiren pedala basmayı tercih etmişlerdir. Sıçanlar yaşamın idamesini sağlayacak pedalı (gıda ve su) görmezden gelerek yalnızca elektrot uyarımını sağlayacak pedala basmayı tercih etmişlerdir. Dolayısıyla elektrik uyarımının yarattığı pozitif pekiştici etkinin, hayati öneme sahip olan doğal ödüllerden çok daha güçlü bir etki yarattığı düşünülmektedir.
Birçok kez tekrarlanan deney de elektrotlar farklı beyin bölgelerine yerleştirilerek sıçanların pedala basma sıklığı gözlemlenmiştir. Sıçanın pedala basmayı tercih etmemesi elektrotun yerleştirildiği bölgenin acı ile ilişkişi veya etkisiz bir bölge olduğu kabul edilmiştir. Pedala basma sıklığını arttıran bölgeler ise ödül sistemi bölgeleri olarak düşünülmüştür. Dolayısıyla elde edilen veriler NAc’ın dopamin salıverilmesinde önemli bir rol sahibi olduğu ve dopaminin de ödül nörotrasmitteri ve keyif verici nörotransmitteri olduğuna işaret etmektedir. Ödül sistemini oluşturduğu kabul edilen nörolojik yapılar “pekiştireç merkezi” olarak da adlandırılmaktadır.
Yapılan çeşitli araştırmalar ödül sisteminin psikoaktif madde kullanımı ve bağımlılığın gelişimindeki rolü destekler niteliktedir.
Ödül Sisteminde Rol Oynayan Öğeler
Psikoaktif madde kullanımı ve bağımlılığın gelişiminde rol oynayan ödül sistemi farklı nörolojik yapılardan oluşmaktadır. Bu nörolojik yapılar şu şekilde sıralanabilir: Mezolimbik dopaminerjik yolak, mezokortikal dopaminerjik yolak, VTA, ventral stratum, Nac, ventral pallidum, prefronral korteks, anteriur singulat korteks, orbifrontal korteks, amgidala ve hipokampus. Bahsi geçen nörolojik yapılar birbiriyle iç içe geçmiş karmaşık bir ağ sistemini oluşturmaktadır. Bu bölümde ödül sisteminde rol sahibi olan nörolojik yapıların birbiriyle olan etkileşimi ve faaliyetlerinden kısa bir biçimde bahsedilecektir.
Psikoaktif maddelerin kullanımı ve bağımlılığın gelişiminde “mezokortikolimbik sistem” (mezolimbik ve mezokortikal sistem) üzerinde durulmaktadır. Bu sisteme mesokortikolimbik dopamin yolu olarak da adlandırılmaktadır. Mezolimbik ve mezokortikal yolakların duygu durum, motivasyon, bilişsel işlevler, davranış kontrolüve sosyal davranışlar üzerinde etkili olduğu bilinmektedir.
Mezokortikolimbik sistemin temel öğelerini Ventral tegmental alan (VTA) ve Nükleus akumbens (NAc) oluşturmaktadır. VTA ve Nac tüm psikoaktif maddelerin kullanımı ve bağımlılığın gelişiminde etki göstermektedir. Amigdala ve hipokampus gibi limbik yapılarda (NAc aracılığı ile), psikoaktif maddelerin keyif verici ve pozitif pekiştirici etkisi üzerinde rol oynamaktadır. Ayrıca mezokortikolimbik sistemin nörotoksinler yardımıyla engellendiği, kokain ve amfetamin gibi maddelerin pekiştirici etkilerinin bloke edildiği saptanmıştır.
Ventral Tegmental Alan ödü sisteminin başlangıç noktasıdır. VTAdan yola çıkan nöronlar (dopaminerjik, GABAenerjik ve glutamaterjik) başlıca iki yere ulaşmaktadır. Nöronların iletildiği alanlardan biri prefrontal korteks, diğeri ise NAc’tır. Mesokortikolimbik yolak nöronların izledikleri yolu tarif etmektedir. VTA’nın aktivasyonu psikoaktif madde kullanımını başlatması açısından önemli olduğu düşünülmektedir.
NAc ve mezolimbik sistem, duyguların ifade edilmesi, duyusal-motor ve motivasyonel davranışlar üzerinde etki gösterdiği bilinmektedir. Dolayısıyla NAc’ta meydana gelen değişiklikler duygulanım ve ödül algısı üzerinde etki göstermektedir. NAc’ın daha çok psikoaktif maddelerin pozitif pekiştirici etkisinde rol sahibi olduğu düşünülmektedir. Amigdala ve ventral pallidumum da NAc’ın pozitif pekiştirici etkisine katkı sağlamaktadır. Ayrıca NAc’ın VTA ile birlikte hipotalamus, anterior cingulate ve orbifrontal korteks ile olan etkileşimi motivasyon, öğrenilmiş tepki ve davranışın düzenlenmesine katkı sağladığı düşünülmektedir.
Prefrontal korteks (anterior singulat ve orbitofrontal) aktivasyonu karar verme üzerinde etki göstermektedir. Dolayısıyla maddeye duyulan istek, doğal ödül olarak kabul edilen gıda,su ve seks gibi ihtiyaçların önüne geçebilmektedir. Olds ve Milner (1954) deneyindeki sıçanlar gibi bağımlı insanlarda doğal ödüller yerine psikoaktif maddeleri tercih edebilmektedir. Orbitofrontal korteks ise daha çok aşerme/arzu (craving) ile ilişkilidir.
